There is a Gas Light that never goes out

Ο όρος Gaslighting είναι δανεισμένος από την ταινία Gas Light του Θόρολντ Ντίκινσον το 1944 (βασισμένη στο θεατρικό έργο του Πάτρικ Χάμιλτον το 1938). Η ταινία περιγράφει την έκρυθμη σχέση ενός ζευγαριού που σιγά σιγά αποξενώνεται, καθώς η γυναίκα παρουσιάζει συμπτώματα παράνοιας. Όπως αποδεικνύεται στην πορεία της ταινίας, ο σύζυγος τροφοδοτεί με ψέματα τη σύζυγό του, διαστρεβλώνοντας την πραγματικότητά της και κάνοντάς την να πιστέψει ότι συμβαίνουν πράγματα που δεν έχουν συμβεί, τα οποία ο ίδιος έχει σχεδιάσει. Και ο ίδιος ο τίτλος της ταινίας προήλθε από το φως του γκαζιού που σταδιακά μείωνε ο σύζυγος, κάνοντας τη σύζυγο να πιστέψει ότι ίσως έχει πρόβλημα με την όρασή της.

Αυτά το 1944, σε μια μυθοπλαστική ταινία. Στη σύγχρονη εποχή, όμως, ο όρος gaslighting έχει πάρει πραγματικές διαστάσεις και χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας και της εγκατάστασης μιας συγκεκριμένης και υποτιμημένης εικόνας εαυτού στο ένα από τα δύο μέλη μιας σχέσης με εσκεμμένες ενέργειες από το άλλο. Σκοπός δεν είναι άλλος από τον χειρισμό, τον έλεγχο και την κυριαρχία πάνω στη σχέση.

Και για να το κατανοήσουμε όλοι καλύτερα, θα δώσω μερικά παραδείγματα:

Σκεφτείτε, λοιπόν, ότι σας ενθουσιάζει η καινούρια σας ασχολία με τη ζωγραφική. Έχετε γραφτεί σε ένα σεμινάριο και παρακολουθείτε μαθήματα. Θέλετε να μη χάνετε μάθημα γιατί σας γεμίζει να ζωγραφίζετε. Όμως, ξαφνικά την Πέμπτη στις 8:00 που έχετε μάθημα, ο/η σύντροφος/σύζυγος κανονίζει επίσκεψη στο σπίτι από την οποία δεν μπορείτε να λείπετε. Ή αν έχετε παιδιά, βάζει το ραντεβού στον γιατρό. Ή ακόμα καλύτερα, κανονίζει εκείνη την έξοδο στο εστιατόριο που είχατε πει από καιρό για να σας κάνει έκπληξη. Ωραία η έκπληξη, δεν λέω, αλλά γιατί όχι την Παρασκευή; Μα γιατί ο/η σύντροφος δεν θεωρεί σημαντικό αυτό που κάνετε και τον ενθουσιασμό που νιώθετε! Οπότε, γιατί να τον μοιραστεί; Γιατί να μη θεωρεί ότι και να χάσετε ένα μάθημα, δεν είναι και τόσο μεγάλο θέμα; Επίσης, επειδή θεωρεί ότι το να αυτονομείστε από τη σχέση μαζί του/της, να διαφοροποιείστε και να κάνετε κάτι εσείς, δεν είναι απαραίτητο και μάλιστα είναι και απειλητικό.

Αυτό είναι ένα στάδιο χειραγώγησης. Το gaslighting συντελείται όταν λεκτικά ή πρακτικά γίνεται προσπάθεια να ενστερνιστείτε εσείς την αντίληψη του gaslighter. “Έλα βρε, δεν είναι τόσο σημαντικό να χάσεις ένα μάθημα!” “Σάμπως τι θα γίνεις; Ζωγράφος;” Και το δυστύχημα είναι ότι σιγά σιγά, με τρόπον τινά πλύση εγκεφάλου, πετυχαίνει. Χάνεται ο ενθουσιασμός, χάνεται το μάθημα, εγκαταλείπεται η προσπάθεια, μένετε σπίτι… μαζί.

Ένα ακόμα παράδειγμα είναι το εξής: σκεφτείτε ότι γνωρίζετε καλά μια αλήθεια για εσάς, όπως ότι σας αρέσει να μελετάτε άρθρα εναλλακτικής ιατρικής. Ο/Η gaslighter, που πρέπει εδώ να σημειωθεί έχει στόχο την εξουσία πάνω σας, παρακολουθεί και βλέπει ότι σε μια περίοδο μεγάλου άγχους και καταπόνησης στη δουλειά σας έχετε σταματήσει να διαβάζετε και βρίσκει την ευκαιρία να δράσει. “Φαίνεται πως ήταν ένα από τα παράξενα χόμπι σου” “Δεν σε ενδιαφέρει και τόσο τελικά” “Πάντα αυτό κάνεις! Αρχίζεις κάτι και το παρατάς!” “Όλο κάτι παράξενες ιδέες έχεις. Με τίποτα φυσιολογικό δεν θα ασχοληθείς;” Και άλλες πολλές λεκτικές παραλλαγές. Το άτομο, λοιπόν, που δέχεται αυτές τις παρατηρήσεις, επειδή όπως συμβαίνει συχνά υπολογίζει πολύ τη γνώμη αυτού του ατόμου, είτε το θεωρεί σημαντικό άλλο είτε λόγω χαμηλής αυτοεκτίμησης το θεωρεί ανώτερο, αρχίζει και αμφιβάλλει για τον εαυτό του. Και για τις ικανότητές του. Και για την αξία του. Και για τα ενδιαφέροντά του. Και εν τέλει, για τη φυσιολογικότητά του. “Δεν είμαι φυσιολογικός/ή. Έχει δίκιο ο/η…” είναι η πεποίθηση που εγκαθίσταται στο μυαλό και οδηγεί στην επίτευξη του στόχου του/της gaslighter.

Στη νουβέλα της Σάρλοτ Πέρκινς Γκίλμαν “Η Κίτρινη Ταπετσαρία” η γυναίκα επαναλαμβάνει την επωδό “επειδή ο Τζον ξέρει”. Ο Τζον είναι ο σύζυγός της που προσπαθεί να την πείσει ότι είναι άρρωστη και χρειάζεται να μένει σπίτι και να λαμβάνει θεραπεία. Ο Τζον είναι και γιατρός και ξέρει…

Το πρόβλημα είναι ότι μπορεί και το θύμα να είναι γιατρός, μπορεί μάλιστα να είναι μέλος κάθε κοινωνικής τάξης και επαγγέλματος και να υποστεί gaslighting. Η πρακτική αυτή χειραγώγησης δεν γνωρίζει όρια και τάξεις και βαθμό ευφυίας.

Και αν αντιδράσεις και αμφισβητήσεις την ορθότητα των λόγων του/της; Τότε ακούς άμεσα: δεν είπα αυτό, είσαι υπερβολική/ός, παραλογίζεσαι, και άλλα πολλά

Μπορούμε άραγε να το αναγνωρίσουμε και να το αποφύγουμε; Σίγουρα δεν μπορούμε να είμαστε σε εγρήγορση όλη την ώρα σε μια σχέση. Οι σχέσεις ιδεατά είναι πεδίο ξεκούρασης και χαλάρωσης και όχι μάχης. Μπορούμε μπαίνοντας σε μια σχέση να έχουμε αποκτήσει την απαραίτητη αυτογνωσία, ώστε να γνωρίζουμε ποιοι/ποιες και τι είμαστε και έτσι να μη διαστρεβλώνεται η ουσία μας, ο πυρήνας μας από τα λόγια του άλλου. Ο/Η gaslighter έχει συνήθως ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας και οι νάρκισσοι είναι γοητευτικοί πολλές φορές. Η ιδέα του εαυτού μας, όμως, διαμορφώνεται από εμάς, τις δράσεις μας, τα επιτεύγματά μας, τα διαβάσματά μας, τις απόψεις μας, τα θέλω μας. Και όταν αυτά έχουν δουλευτεί και εδραιωθεί, το φως του γκαζιού (gaslight) μπορεί και να μη μας κάψει. Και φυσικά, όταν γίνει αντιληπτή η χειραγώγηση στη σχέση οφείλουμε να ζητάμε βοήθεια ή/και να φεύγουμε. Η υγιής σχέση άλλωστε δεν περιλαμβάνει την έννοια της εξουσίας και της ισχύος. Περιλαμβάνει μοίρασμα, αγάπη, νοιάξιμο, ισονομία, ισοτιμία, όραμα. We can be mystified erotically by someone (και εδώ μου έρχεται στο μυαλό το πανέμορφο τραγούδι Mystify των INXS), but we don’t have to suffer mystification.

Και για να κλείσω, όμως, με χιούμορ αυτό το άρθρο, την επόμενη φορά που θα ακούσετε τη φράση “Δεν είναι αυτό που νομίζεις”, αναρωτηθείτε… ίσως και να πέφτετε θύμα gaslighting…